Колькасць дзяцей, якія вучацца ў школах на беларускай мове, працягвае зніжацца, а на рускай — расці. Гэта вынікае з аналізу звестак Нацыянальнага статыстычнага камітэта Беларусі, праведзенага выданнем «Позірк». У цэлым па краіне колькасць школьнікаў, якія вучацца па-беларуску, зменшылася на 34,4% (з 135 523 у канцы 2014 года да 88 885 у канцы 2024 года), а на рускай — вырасла на 22,6% (з 808 293 да 991 274), піша «Радыё Свабода».
Пры гэтым у 1993 годзе тры чвэрці першакласнікаў краіны — 76% — пайшлі ў беларускія класы. Аднак пасля рэферэндуму 1995 года пачаўся спад. І вось вынік — толькі 8% дзяцей вучацца на роднай мове. На фоне агульнага спаду па ўсіх рэгіёнах краіны крыху лепш выглядае Мінск: у сталіцы рост на 10,9% (з 3940 школьнікаў у 2014 годзе да 4368 сёлета).
76% вучняў на беларускай мове ў 1993 годзе
Дырэктар беларускай школы ў Варшаве Ян (імя змененае з меркаванняў бяспекі) некалькі дзесяцігоддзяў займаў высокія пасады ў сістэме адукацыі Беларусі. У размове са «Свабодай» ён кажа, што значнае змяншэнне колькасці дзяцей, якія вучацца па-беларуску, яго не вельмі здзівіла.
«Гэтая тэндэнцыя абазначылася з травеньскага рэферэндуму 1995 года (так супала, у гэтыя дні мы адзначаем ужо яго 30-годдзе), калі замест двухмоўя ў школах пачало насаджацца рускамоўе. У 1993−94 гадах, калі пачалася хваля адраджэння, у першыя класы на беларускай мове прынялі 76% ад усіх першакласнікаў. А ў Мінскай вобласці рэкордная лічба — 92%.
Але літаральна ў наступным навучальным годзе, у верасні 1995-га, адбыўся рэзкі заняпад нацыянальнай адукацыі, адток дзяцей з беларускіх школ. У першыя беларускамоўныя класы тады прынялі ўсяго 37,9% ад усіх першакласнікаў. А ў сталіцы — 19,5%.
Праўда, тады па-беларуску вучылася 34,8% усіх школьнікаў.
У 2018 годзе ў беларускамоўных класах вучылася ўжо 13,3% дзяцей. Ну, а цяпер толькі 8%. Сумна», — кажа дырэктар беларускай школы ў Варшаве.
Ян таксама звяртае ўвагу, што больш за ўсё пацярпелі рэгіёны. Крыху лепш за іншых выглядае Мінская вобласць, але і там мінус 24% беларускамоўных вучняў.
На 10,9% больш у Мінску
У сталіцы ў канцы 2014 года па-беларуску вучылася 3940 дзяцей, у канцы 2024-га — 4368.
Беларускамоўная адукацыя захоўваецца ў сямі навучальных установах сталіцы:
- гімназія № 4 (вуліца Кунцаўшчына, 18);
- гімназія № 9 (вуліца Сядых, 10);
- гімназія № 14 (вуліца Васняцова, 10);
- гімназія № 23 (праспект Незалежнасці, 45);
- гімназія № 28 (праспект Ракасоўскага, 93);
- сярэдняя школа № 60 (вуліца Карла Лібкнехта, 82);
- сярэдняя школа № 190 (вуліца Нікіфарава, 19).
«І вучняў стала менш, і штату настаўнікаў»
Былая настаўніца беларускамоўнай гімназіі № 23, якая прадставілася Алёнай (імя змененае з меркаванняў бяспекі), успамінае, як у 2016 годзе, калі быў абвешчаны прыём першакласнікаў, бацькі займалі чаргу з ночы, каб запісаць сваіх дзяцей туды. 23-я гімназія была вельмі прэстыжнай для маладых педагогаў — трапіць туды на працу было няпроста, быў адбор, успамінае Алёна.
Пасля 2020 года яна была вымушаная з’ехаць з краіны, але падтрымлівае сувязі з калегамі з Беларусі.
«Я кантактую з адной калегай, яна кажа, што вучняў стала крыху менш, але нязначна. А вось шэрагі педагогаў прыкметна парадзелі. З некалькімі найлепшымі настаўнікамі не падоўжылі кантракты. У 2020 годзе адна нашая настаўніца, якая ўваходзіла ў выбарчую камісію, не падпісала фальшывы пратакол, і яе хутка звольнілі. Яшчэ адну калегу, Дар’ю Хмяльніцкую, летась пасадзілі на пяць з паловай гадоў за ўдзел у пратэстах і ахвяраванні. Штат цяпер недаўкамплектаваны: раней у гімназіі было каля 60 педагогаў, цяпер — каля 40.
Але трапіць на працу ў гімназію цяпер нерэальна, бо настаўнікаў правяраюць на лаяльнасць з асаблівай зацятасцю. У гімназіі з’явіўся новы намеснік дырэктара, які займаецца кадрамі, і ён дакладна не педагог. Таксама прызначаны спецыяльны „кіраўнік па вайскова-патрыятычным выхаванні“. Ідэалогіі і вайскова-патрыятычнага выхавання, якія ў прыярытэце, цяпер больш, чым беларускамоўнай адукацыі», — расказвае былая настаўніца гімназіі Алёна.
Цяпер яна выкладае ў беларускай школе ў Польшчы анлайн. Кажа, што там займаюцца многія яе былыя вучні з 23-й гімназіі.
Дырэктар беларускай школы ў Варшаве Ян лічыць, што пагаршэнне становішча ў сферы беларускамоўнай адукацыі звязанае і з тым, што пасля выбараў 2020 года рэжым Лукашэнкі ліквідаваў мноства арганізацый і ініцыятываў, якія развівалі беларускую мову і культуру. У першую чаргу гэта Таварыства беларускай школы, Таварыства беларускай мовы імя Францішка Скарыны, а таксама Саюз беларускіх пісьменнікаў, Беларускі ПЭН-цэнтр.
Да таго ж многія адукацыйныя платформы і праекты прызнаныя «экстрэмісцкімі» (напрыклад, толькі ў красавіку такімі былі прызнаныя сайт і старонка ў Facebook адукацыйнай платформы «Васьміног», сацсеткі праекта adu. place і іншыя).
Суразмоўца кажа, што многія вучні беларускамоўных класаў разам з бацькамі былі вымушаныя эміграваць. Таксама з’ехалі за мяжу многія беларускамоўныя настаўнікі.
«Калі мы адкрывалі беларускую школу ў Польшчы, да нас звярнулася больш за 100 настаўнікаў з вельмі высокай кваліфікацыяй, але мы не маглі прыняць усіх. У нас у беларускай школе анлайн вучацца дзеці з 33 краін — так што беларускамоўная адукацыя ў свеце запатрабаваная!» — кажа дырэктар беларускай школы ў Варшаве.
«Руская мова ўсюды»
Наталля (імя змененае з меркаванняў бяспекі) працуе школьнай настаўніцай беларускай мовы ў невялікім мястэчку. Яна кажа, што школа фармальна па-ранейшаму лічыцца беларускамоўнай, але на практыцы ўсё зусім не так, як на паперы.
«Сярод настаўнікаў усё роўна мала хто выкладае па-беларуску, — кажа суразмоўніца. — Мы нібыта беларускамоўная школа, але цяпер вялікая праблема з настаўнікамі, якія могуць весці прадметы на роднай мове. Беларуская мова, літаратура — гэта яшчэ зразумела. З гісторыяй, магчыма, лепш, хоць і там ужо праблемы. А пра іншыя прадметы я нават не кажу. Яшчэ дзесяць гадоў таму прыходзілі маладыя настаўнікі, якія маглі выкладаць на беларускай. Цяпер усе рускамоўныя. Гэта я яшчэ не кажу, што ў настаўніцкай па-за ўрокамі беларускай мовы зусім няма».
Паводле Наталлі, стаўленне вучняў да беларускай мовы не змянілася. Але калі адміністрацыя школы і раённы аддзел адукацыі не зацікаўленыя ў выкананні патрабавання весці заняткі на беларускай, то ніхто з бацькоў гэтага патрабаваць таксама не будзе.
«Яно проста нікому не трэба ўжо, толькі камусьці прынцыповаму, — кажа Наталля. — У каго з дзяцей бацькі багацейшыя, разумнейшыя, тыя хутчэй хочуць адправіць дзіця вучыцца за мяжу. Навошта ім беларуская. А большасці руская, вядома, патрэбная. Дзеці цяпер нават у вёсцы яе добра ведаюць, яна ж усюды. У горадзе, у інтэрнэце. Усё вельмі кепска з беларускай мовай у школах».